Tuổi vị thành niên là giai đoạn chuyển tiếp giữa tuổi trẻ em và tuổi trưởng thành. Ở độ tuổi trẻ em, mọi thay đổi, phát triển và hoạt động đều phụ thuộc vào người chăm sóc, còn người trưởng thành cần đạt được những phương thức tồn tại độc lập, tuổi vị thành niên là giai đoạn giao thoa: không còn là trẻ con cũng chưa phải là người lớn. Chính vì vậy, với mỗi cá nhân đây giai đoạn có nhiều thay đổi về cả thể chất lẫn tâm lý chi phối đến các giai đoạn tương lai sau này.
Tuổi vị thành niên (10-19 tuổi)
Là giai đoạn có nhiều biến động, phát triển phức tạp hơn các giai đoạn trước. Các nội tiết tố sinh trưởng và sinh sản phát triển, chuẩn bị cho dậy thì. Trẻ từ 10 - 19 tuổi lớn lên nhanh và thay đổi rõ rệt về thể chất, tâm sinh lý. Hệ thần kinh thực vật phát triển, trẻ hay có cảm giác hồi hộp, khó thở... Trẻ quan tâm đến sự thay đổi cơ thể mình.
Phát triển tâm lý có khuynh hướng tự lập, nó sẽ kích thích tính độc lập, sáng tạo trong học tập và hoạt động. Sự bắt chước đã mang tính chất lựa chọn, nhưng đối tượng mà trẻ bắt chước vẫn mang tính cụ thể và đồng nhất với nhân vật. Chọn đó là thần tượng của mình và noi theo. Do đó, sự noi gương tính trung thực, giản dị, khiêm tốn của người lớn sẽ có tác dụng giáo dục trẻ, đặc biệt là cha mẹ, thầy cô giáo, anh chị...
Tuổi vị thành niên có tính tự trọng cao, khá nhạy cảm với những gì xúc phạm đến khuynh hướng tự lập của mình. Những lời trách mắng nặng nề sẽ bị trẻ phản ứng lại mạnh mẽ, hay giận dỗi bỏ đi hoặc ngấm ngầm căm tức. Do đó, trẻ không nghe và làm theo những điều khuyên bảo, ngay cả điều đúng, chỉ nghe theo người đồng cảm với mình. Do đó, nhân cách được hình thành ở giai đoạn trước dễ bị phá vỡ để xây dựng một nhân cách mới, trên cơ sở nhân cách cũ.
Trong giai đoạn này, trẻ tham gia những nhóm bạn thân cùng sở thích, đồng cảm... Tính trung thực với nhóm bạn bè được đánh giá cao, sự phản bội được coi là thấp hèn. Do đó, thầy cô, bố mẹ phải quan tâm đến cơ sở kết bạn của trẻ.
Nhân cách được hình thành một cách khá hoàn chỉnh, biểu hiện khá ổn định như nếp sống, thói quen về đạo đức. Tư duy của trẻ cũng đạt đến trình độ suy luận khá hợp lý. Trẻ xây dựng cho mình những chuẩn mực, giá trị xã hội là cơ sở cho hành vi có ý thức của mình
Gia đoạn này là giai đoạn có nhiều biến động, phát triển phức tạp hơn các giai đoạn trướ
Trong giai đoạn giữa của tuổi vị thành niên, khi con gái bắt đầu "thấy kinh", con trai bắt đầu "xuất tinh" tức là trẻ đã dậy thì. Con gái thường dậy thì ở tuổi 12 đến 14, con trai ở độ tuổi 13-17. Các thay đổi sinh học đều diễn ra trong một thời kì dài và mạnh mẽ. Ở cả hai giới, hormone sinh dục có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển, thể hiện ở những thay đổi nhanh về thể chất. Đồng thời bộ phận sinh dục phát triển, mọc lông ở một số bộ phận. Con gái tuyến vú phát triển. Những biến đổi trên làm cho trẻ quan tâm đến cơ thể mình, theo dõi tỉ mỉ những dấu hiệu nhỏ nhất về sự trưởng thành. Trẻ có những băn khoăn muốn biết những biến đổi sinh lý đang diễn ra trong cơ thể mình như thế nào. Đồng thời trẻ cũng có ý thức mạnh về giới tính của mình. Con gái thích chú ý đến hình thức bên ngoài, con trai muốn chứng minh sức mạnh anh hùng của mình. Bắt đầu xuất hiện tình yêu đôi lứa...
Ở lứa tuổi vị thành niên này, bố mẹ, thầy cô nên hết sức tế nhị, khéo léo trong quá trình giao tiếp và thái độ ứng xử với trẻ. Việc tiếp cận khéo léo để trở thành người bạn lớn của trẻ trong giai đoạn này là rất cần thiết để có thể giúp trẻ làm chủ và thích ứng với những thay đổi phức tạp trong tình cảm của mình.
Bệnh lý thường gặp ở lứa tuổi này là rối loạn trầm cảm, lo âu, rối loạn hành vi chống đối xã hội, rối loạn thích ứng, tâm thần phân liệt khởi phát sớm.
Là lĩnh vực trọng điểm của hệ thống Y tế Vinmec, Khoa Nhi luôn mang lại sự hài lòng cho Quý khách hàng và được các chuyên gia trong ngành đánh giá cao với:
Để đặt lịch khám tại viện, Quý khách vui lòng bấm số HOTLINE hoặc đặt lịch trực tiếp TẠI ĐÂY. Tải và đặt lịch khám tự động trên ứng dụng MyVinmec để quản lý, theo dõi lịch và đặt hẹn mọi lúc mọi nơi ngay trên ứng dụng.
Một phần của việc lớn lên là lúc này trẻ muốn tự quyết định và đối mặt với thách thức mà cuộc sống đặt ra, thay vì phụ thuộc vào sự hỗ trợ và che chở của cha mẹ. Điều này có thể dẫn đến sự hiểu lầm hoặc xung đột giữa cha mẹ và con cái, khi mà trẻ cảm thấy bị hạn chế hoặc kiểm soát. Vậy tâm lý lứa tuổi thiếu niên thể hiện như thế nào?
Tự nhận thức và định hình bản thân
Trong khi trưởng thành, thanh thiếu niên thường đặt ra nhiều câu hỏi về bản thân mình và tìm kiếm ý nghĩa của cuộc sống. Họ phải đối mặt với sự không chắc chắn về mục tiêu và giá trị cá nhân, và việc này có thể dẫn đến sự lo lắng và căng thẳng.
Thanh thiếu niên thường đối mặt với sự thay đổi trong mối quan hệ gia đình, khi họ đang tìm kiếm độc lập và tự chủ. Sự xung đột và bất đồng quan điểm có thể làm gia tăng căng thẳng và gây ra rối loạn tâm lý trong tâm trạng của họ.
Trong quá trình phát triển mối quan hệ tình cảm, các thanh thiếu niên thường phải đối mặt với sự lo lắng và không chắc chắn về việc được chấp nhận và yêu thương. Cảm giác này có thể gây ra sự bất an và lo lắng về bản thân.
Thanh thiếu niên thường phải đối mặt với áp lực từ trường học và sự chọn lựa về nghề nghiệp trong tương lai. Sự lo lắng về việc đạt được thành công và được chấp nhận trong xã hội có thể làm gia tăng căng thẳng và lo lắng của họ.
Tổng thể, lứa tuổi thanh thiếu niên là một giai đoạn quan trọng và đầy thách thức trong quá trình phát triển của con người. Việc hiểu và hỗ trợ họ trong việc vượt qua những thách thức này là rất quan trọng để họ có thể phát triển một cách lành mạnh và tự tin.
Những thử thách đối với tâm lý lứa tuổi thiếu niên
Trong thời kỳ thanh thiếu niên, những biến đổi tâm lý đặc biệt mang lại một loạt các thách thức mà các cá nhân phải đối mặt. Đây là giai đoạn quan trọng trong quá trình phát triển của con người, nơi mà họ bắt đầu tìm hiểu và xác định bản thân mình trong xã hội.
Xã hội đóng vai trò lớn trong cuộc sống của thanh thiếu niên, và áp lực từ đồng trang lứa có thể làm tăng sự căng thẳng. Cảm giác phải tuân thủ các tiêu chuẩn xã hội và mong muốn được chấp nhận từ nhóm bạn có thể khiến họ cảm thấy căng thẳng và không chắc chắn về bản thân.
Khi con trẻ đang ở độ tuổi thiếu niên, cha mẹ cần quan tâm đến những điều gì?
Khi con trẻ ở độ tuổi thiếu niên, cha mẹ cần chú ý đến nhiều khía cạnh của sự phát triển của họ. Một trong những điểm quan trọng nhất là tâm lý và cảm xúc của con. Giai đoạn này thường đầy biến động, vì vậy việc lắng nghe và hiểu biết sâu hơn về tâm trạng và suy nghĩ của con là rất quan trọng. Cha mẹ cũng cần xây dựng một môi trường giao tiếp mở cửa và tin cậy, nơi mà con cảm thấy an tâm để chia sẻ những điều trong lòng.
Ngoài ra, việc hỗ trợ con trong việc xác định mục tiêu học tập và sự nghiệp là một phần không thể thiếu. Cha mẹ có thể giúp con khám phá sở thích và kỹ năng của mình, cũng như cung cấp sự động viên và hướng dẫn khi cần thiết. Sức khỏe cũng là một khía cạnh quan trọng, vì vậy hãy đảm bảo rằng con có chế độ dinh dưỡng cân đối và tham gia vào các hoạt động vận động đều đặn.
Đồng thời, cha mẹ cũng cần quan sát và hỗ trợ con trong việc xây dựng mối quan hệ bạn bè và hoạt động xã hội tích cực. Việc này giúp con phát triển kỹ năng giao tiếp xã hội, cũng như học được cách đối mặt với áp lực từ đồng trang lứa một cách lành mạnh.
Tóm lại, việc quan tâm và hỗ trợ con trong các khía cạnh khác nhau của cuộc sống, từ tâm lý đến học tập và quan hệ xã hội, là cực kỳ quan trọng trong quá trình phát triển của con trẻ vào độ tuổi thiếu niên. Điều này giúp con cảm thấy được yêu thương và ủng hộ, từ đó phát triển một cách lành mạnh và tự tin hơn.
Sự không chắc chắn về bản thân, áp lực từ xã hội và gia đình, cùng với các thách thức về quan hệ tình cảm và học tập có thể gây ra căng thẳng, lo lắng và thậm chí là trầm cảm. Việc hỗ trợ và quan tâm từ cộng đồng xã hội, cùng với sự hỗ trợ chuyên môn từ các chuyên gia tâm lý, là rất quan trọng trong việc giúp thanh thiếu niên vượt qua các vấn đề tâm lý trong giai đoạn phát triển của họ. Điều này giúp tạo ra một cộng đồng hỗ trợ và chăm sóc cho sức khỏe tinh thần của họ, đồng thời giúp họ phát triển một cách tích cực và tự tin hơn.
Gia đình là trung tâm của đời sống xã hội cho trẻ em. Trong giai đoạn vị thành niên, nhóm bạn cùng tuổi bắt đầu đặt gia đình như là mối quan tâm xã hội hàng đầu của trẻ. Các nhóm bạn cùng tuổi (bạn đồng lứa) thường được thiết lập vì có sự khác biệt về trang phục, ngoại hình, thái độ, sở thích, mối quan tâm, và các đặc điểm khác mà có thể có vẻ sâu sắc hoặc bình thường đối với người ngoài. Ban đầu, các nhóm bạn đồng lứa thường là những người cùng giới tính nhưng thường trở nên hỗn hợp sau này ở tuổi vị thành niên. Các nhóm này có vai trò quan trọng đối với thanh thiếu niên bởi vì họ đưa ra sự xác nhận về các lựa chọn dự kiến của thanh thiếu niên và hỗ trợ chúng trong các tình huống căng thẳng.
Thanh thiếu niên tự thấy mình không có một nhóm bạn bè thân đồng trang lứa có thể cảm thấy cô lập và khác biệt. Mặc dù những cảm giác này thường không kéo dài, nhưng chúng có thể tăng khả năng xảy ra các hành vi không phù hợp hoặc phản xã hội. Ở thái cực khác, nhóm đồng trang lứa có thể được xem như quá quan trọng, cũng dẫn đến hành vi chống xã hội. Thành viên nhóm trở nên phổ biến hơn khi môi trường gia đình và xã hội không thể làm cân bằng các đòi hỏi không thuộc chức năng của nhóm.
Các bác sĩ lâm sàng nên sàng lọc tất cả thanh thiếu niên về các rối loạn sức khỏe tâm thần, chẳng hạn như trầm cảm, rối loạn lưỡng cực và lo lắng. Tỷ lệ mắc rối loạn về sức khoẻ tâm thần tăng lên trong giai đoạn này của cuộc đời và có thể dẫn đến ý tưởng hoặc hành vi tự sát. Rối loạn tâm thần, chẳng hạn như tâm thần phân liệt, mặc dù hiếm, thường xuất hiện trong thời kỳ thanh thiếu niên muộn. Rối loạn ăn uống, chẳng hạn như chán ăn tâm thần và chứng cuồng ăn, tương đối phổ biến ở các bé gái, nhưng cũng có thể xảy ra ở các bé trai và có thể khó phát hiện vì thanh thiếu niên cố gắng hết sức để che giấu các hành vi và thay đổi cân nặng.
Sử dụng ma túy bất hợp pháp thường bắt đầu trong thời niên thiếu.
Sử dụng rượu là phổ biến và là chất kích thích thường được thanh thiếu niên sử dụng nhất. Theo dõi Điều tra Tương lai về Sử dụng Ma túy cho biết vào năm 2021 cho đến lớp 12, 54% thanh thiếu niên đã thử uống rượu và gần 26% được coi là những người nghiện rượu hiện tại (đã uống rượu trong tháng qua) (1). Uống rượu bia là phổ biến và dẫn đến nguy cơ sức khỏe cấp tính và mạn tính. Nghiên cứu cho thấy thanh thiếu niên bắt đầu uống rượu ở độ tuổi trẻ tuổi có xu hướng phát triển rối loạn sử dụng rượu khi lớn. Ví dụ, thanh thiếu niên bắt đầu uống rượu ở tuổi 13 có nguy cơ mắc bệnh rối loạn sử dụng rượu cao hơn 5 lần so với những người bắt đầu uống rượu ở tuổi 21.
Tỷ lệ sử dụng thuốc lá dễ cháy ở thanh thiếu niên đã giảm đáng kể trong những năm 1990 và 2000 và tiếp tục giảm. Vào năm 2021, khoảng 4,1% số học sinh lớp 12 cho biết hiện đang sử dụng thuốc lá (đã hút trong 30 ngày trước đó), giảm từ 28,3% vào năm 1991 và từ 5,7% vào năm 2019; chỉ có khoảng 2% số học sinh báo cáo hút thuốc mỗi ngày (1).
Tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử hiện tại (nicotine vaping, không tính các chất khác) ở học sinh lớp 12 tăng rõ rệt từ 11% năm 2017 lên 25,5% năm 2019. Vào năm 2021, tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử đã giảm xuống còn 19,6% và khoảng 40,5% số học sinh lớp 12 đã thử dùng thuốc lá điện tử (nicotin và các chất kích thích khác), giảm so với mức 45,6% vào năm 2019 (1).
Vào năm 2021, tỷ lệ sử dụng cần sa (cần sa) hiện tại ở học sinh trung học phổ thông là 19,5%, giảm so với mức 22,3% vào năm 2019. Khoảng 38,6% số học sinh trung học cho biết đã sử dụng cần sa một hoặc nhiều lần trong đời (1).
Việc sử dụng các loại ma túy bất hợp pháp khác ít phổ biến hơn nhiều, mặc dù việc lạm dụng thuốc theo đơn, bao gồm cả thuốc giảm đau và thuốc kích thích, đang gia tăng.
Cha mẹ có thể có ảnh hưởng tích cực đến con của họ bằng cách làm gương tốt (ví dụ sử dụng rượu điều độ, tránh sử dụng thuốc bất hợp pháp), chia sẻ các giá trị với chúng và đặt kỳ vọng cao về việc tránh xa ma túy. Cha mẹ cũng cần phải dạy cho trẻ biết rằng chỉ nên sử dụng thuốc theo đơn theo chỉ dẫn của chuyên gia chăm sóc sức khỏe. Tất cả thanh thiếu niên nên được giữ bí mật việc sàng lọc sử dụng chất gây nghiện. Lời khuyên phù hợp cần phải được đưa ra trong khuôn khổ của chăm sóc sức khỏe định kỳ vì ngay cả những can thiệp rất ngắn của bác sĩ và chuyên gia chăm sóc sức khỏe cũng đã được chứng minh là làm giảm việc sử dụng chất gây nghiện của thanh thiếu niên.
1. Johnston LD, Miech RA, O’Malley PM, et al: Monitoring the Future National Survey Results on Drug Use 1975-2021: 2021 Overview, Key Findings on Adolescent Drug Use. Ann Arbor, Institute for Social Research, University of Michigan, 2022.
